نبشتانک:
زالبول ءِ ارزشت ءُ بلوچ زالبول ءُ مئے چاگرد
نبشتہ کار: عالیہ شاہ
سرجمیں دنیا ءِ توک ءَ ہمک قوم ءُ راجانی تاریخ ءَ اے منّیتگیں گپ اَنت کہ زالبول دنیا ءِ آبادی ءِ کسّاس نیم بہر زانگ ءُ پجارگ بنت، بنی آدم ءِ شررنگیں ءُ ڈولداریں ہمسفر ءِ دْروشم ءَ زانگ بنت، آ دگہ گپے کہ مردیناں مدام اے ذات وتی دست ءِ چیر ءِ غلام ءُ لیبوک زانتگ ءُ وتی جنسی واہشتانی پیلوئی ءِ واستہ کارمرز کتگ۔ دنیا ءِ توک ءَ ہر قوم ءُ راج زالبول ءِ ہستی ءُ بستار ءَ منّ اِیت، چیزے شری ءُ چیزے پہ ھرابی ءَ۔۔۔
ہندو مذہب ءِ تہا زالبول ءِ بستار دیوی ئیگ اِنت ءُ آئی ءَ را سجدگ کنگ بیت ءُ آئی ءَ وشحالی ءُ طاقت ءِ ضامن زانگ بیت، دومی نیمگا آئی ءَ زند ءُ زاہری ءَ آس ءَ دَور دئیگ ءُ سوچگ ہم بیت۔ ایوک ءَ ہندو مذہب نہ بلکیں بازیں قومانی تہا زالبول زوراک ءُ طاقتور بوتگ اَنت بلئے یونان ءِ قدیم تہذہیب ءِ تہا کہ ما چاراں گڑا اُود ءَ کہبگ (طوائف) جنوزام ءُ ناچوئیں زالبولاں باز ارزشت دئیگ بوتگ۔ یونان ءِ تہذہیب ءَ زالبول ءِ ارزانی ءِ رسگ ءِ سبب ءَ آئی ءِ ارزشت کم بوہان بوتگ۔ زانتکارانی گُْشگ ءِ رد ءَ 1700 ءَ چہ پیش چین ءِ تہا زالبول ءُ مردیں آدم ءِ ارزشت، حق ءُ بستار یکیں وڑا بوتگ اَنت۔ یکیں وہد ءَ حاکم مردیں ءُ جنین آدم بوتگ اَنت۔ اَنچو گُْشنت کہ بازیں وہد ءُ مدتے ءَ اے ارزشت ءُ بستار برجاہ بوتگ اَت ”ہوانگ ہو“ ءِ سیلاب ءَ چہ پدّ زالبول ءُ ماہیگ بہا کنوک ءِ مانا یک بوتگ اَت۔ پدا گڑا زالبولانی بستار ہلاس بوت ءُ زمینداراں غلام ءُ کنیز ءِ نظام جوڑ کت۔۔۔
ہمے رنگ ءَ جاپان ءَ کوہنیں زمانگ ءَ زالبول ءَ عزت ءُ شرپ دئیگ بوتگ، شش شہزادیاں حکمرانی کتگ، بلئے 1700 ءَ چہ پدّ جاگیردانی نظام جوڑ بوت ءُ زالبول ءِ ارزشت ءُ بستار ہلاس بوت۔۔۔
شرافت حسین سید وتی کتاب ”عورت مذہب اور حکومت“ ءِ اندر ءَ نبشتہ کنت کہ جاپان ءِ تہا وہدے جنین چُک ودی بوت ءُ آئی ءَ را بچکیں چُک نہ بوت گڑا آئی ءَ وتی وارث جنک جوڑ نہ کتگ ءُ بلکیں دگرے ءِ بچکیں چُک زُرت ءُ وتی مال ءُ ملکیت ءِ وارث جوڑکتگ۔ (تاکدیم 38)
یعنی کہ زالبول ءِ ارزشت ءُ بستار اَنچو ہلاس بوتگ کہ دگرءِ درآمدیں مردیں چک چہ وتی جند ءِ جگر ءِ ٹُکر جنین چُک ءَ چہ گیشتر بستار داشتگ اَت۔
ہمے رنگ ءَ ڈاکٹر مبارک علی وتی کتاب ”تاریخ اور تحقیق“ ءِ تہا نبشتہ کنت کہ:
زالبول ءِ بستار اے وڑ ہم گندگ ءَ کیت، قدیم مصر ءِ دیوی ہاتور یک نیمگے ءَ وشحالی ءُ زندگی ءِ چیدگ زانگ بوتگ ءُ دومی نیمگا آ تباہی ءُ بربادی ءِ۔۔۔
زالبول ءَ را مدام دوئیں رنگیں کردانی تہا پیشدارگ بوتگ۔ دیمتر ءَ آ نبشتہ کنت کہ اگاں ربیدگانی پائدار بیت گڑا شری اگاں گوں ربیدگاں تپاک مہ کنت ءُ دیم ءَ بُروت گڑا ھراب انت۔ (تاکدیم: 269)
ایشی ءَ چہ اے زانگ بیت کہ زالبول ہر دؤر ءُ زمانگ ءَ یا زوراک ءُ حاکم وشحالی ءِ چیدگ بوتگ یا ایردست ءُ کمزور بوتگ ءُ زوراورانی چیر دست بوتگ۔۔۔
زالبول ءِ زند چہ قدیم بگر دانکہ مرچی ئیگ بیا ہر دؤر ءِ تہا، برے زوراکی ءُ ظلمانی آماچ بوتگ برے آ حاکم ءُ شہزادیانی بستار ءَ بانُک ءُ بی بی بوتگ، بلئے زالبول ءَ را حق ءُ راستیں بستار دئیگ نہ بوتگ، مردیں آدم ءَ زالبول ءِ سرا اے زوراکی ہمے رنگ ءَ برجاہ داشتگ جاہے آئی ءَ وانگ ءُ زانگ، لیب ءُ گوازی ءَ چہ مکن کنگ بوتگ۔ ءُ برے دود ءُ ربیدگانی زمزیلاں بندیگ کتگ۔
ہمے سبب اَنت کہ مرچی لبزانک ءِ پِڑ ءَ زالبول ءِ کرد چہ مردین آدماں کم اَنت۔ زانتکارانی گُْشگ ءِ رد ءَ زالبول چہ وتی بُنکی سوب ءُ آجوئی ءَ زِبہر کنگ بوتگ جاہے دود ءُ ربیدگانی سبب ءَ ءُ جاہے دین ءُ مذہب ءِ نام ءَ زالبول ہرچیز ءَ چہ زِبہر کنگ بوتگ۔
شرافت حسین سید وتی کتاب ”عورت مذہب اور حکومت“ ءِ تہا نبشتہ کنت کہ:
قدرت ءَ ہم گوں زالبول ءَ شر نہ کتگ زالبول ءِ بستار ءُ حیثیت ءِ کم کنگ ءَ قدرت ءَ ہم چو مردیناں وتی کرد پیش داشتگ، آ ایش ہم نبشتہ کنت کہ دنیا ءِ گیشتر راجانی حاکم ءُ بادشاہ مردین بوتگ اَنت اے دنیا ءِ نظام بوتگ، بلئے اگاں مذہبی حوالگ ءَ چمشانکے بہ دئیاں بچاراں کہ یک لکھ ءُ بیست ءُ چار ہزار پیغمبرانی تہا یک زالبولے ہم نہ بوتگ۔
اسلام مذہب یک نیمگے ءَ زالبول ءِ ارزشت ءُ بستار باز بلند ءُ بالا اَنت زالبول ءِ عزت ءُ شرپ سکّ باز اَنت، بلئے دومی نیمگا مردین ءِ میراث ہم لیکگ بیت، آئی ءِ ہر وڑا مستر ءُ حاکم مردین اَنت۔ حافظ ابن کثیر قرآن شریف ءِ یک آیتے ءِ تفسیر ءَ چو اے وڑا نبشتہ کنت کہ:
”اللہ تعالی گُْشیت کہ مردین آدم زالبول ءِ حاکم اَنت، یعنی کہ مردین زالبول ءِ نگران اَنت، آئی رئیس انت، آئی ءِ مستر اَنت۔۔۔
ایوک ءَ اسلام نہ بلکیں درائیں مذہب ءُ دین آں زالبول ءِ حدّ ءُ ابیل گیشینگ بوتگ اَنت۔ بلئے نوں کہ دنیا دیمروہی کنگ ءَ اِنت ءُ زالبول ءِ کرد، ارزشت ءُ بستار منّگ ءُ قبول کنگ بوہگ ءَ اَنت۔
بلوچ زالبول ءِ ارزشت ءُ بستار ءُ مئے چاگرد:
زالبول دنیا ءِ دْرستاں چہ ڈولدار ءُ برہدارتریں بہر ءُ سوگات زانگ بیت۔ اسلام ءَ چہ پیش زالبول ءَ اِنچو ارزشت ءُ بستار نہ بوتگ، عرب مئے دیم ءَ یک مزنیں درور ءِ دْروشم ءَ است انت: وہدیکہ عربانی راجدپتر ءَ بچاراں گڑا اے الّم دست کپیت کہ عربانی لوگاں وہدیکہ جنین چُک ودی بوتگ گڑا آئیاں وت کُشتگ ءُ قبر کتگ اَنت۔۔۔
بلئے بلوچ قوم چہ قدیم دؤر ءُ دور زمانگ ءَ وتی زالبولاں شریں جوانیں ءُ بے مٹّیں بستار داتگ، بلوچ قوم ءِ وتی یک پُر مڑائیں ءُ جتائیں راجدپترے است اِنت، دنیا ءِ سرجمیں قوم ءُ راجاں چہ جتائیں قومے زانگ بیت، بلوچ قوم ءِ دود ءُ ربیدگ دنیا ءِ ہر قوم ءِ ربیدگاں چہ جتا ءُ ڈولدار اِنت، بلوچ قوم ءِ مستریں مال ءُ مڈی آئیانی میراث عزت اَنت، زہم جنی، میارجلی، بیرگیری ءُ مہمانداری ءَ چہ اَبید پہ وتی زالبولانی ننگ ءُ ناموس ءِ ہاتر ءَ سر ہم قربان کنگ بیت۔ زالبول بلوچ راجدپتر ءِ بہر زانگ بیت۔
بلوچ راجدپتر ءِ تہا زالبول ءِ ننگ ءُ عزت ءِ پہازی سکّ باز نامدار انت، چاکر ءُ گہرام ءِ نیام ءَ سی سالی جنگ یک زالبولے ءِ عزت ءُ میارجلی ءِ سرا بوتگ، چہ ایشی ءَ اَبید زالبول ءِ یک اَنچیں بستار ءُ ارزشتے بوتگ کہ جنگ ءِ میدان ءَ گوں مردیناں ہم کوپگ بوتگ اَنت بانڑی بلوچ ءِ راجدپتر ءَ درور ءِ دْروشم ءَ است اِنت دہلی ءِ جنگ ءَ وہدیکہ مردین نَزّور بوت اَنت بلئے بانڑی انگت ءَ پُشت ءَ نہ کِنزتگ اَت۔۔۔ جنگ ءُ جُڑاں چہ اَبید بلوچ زالبول ربیدگ ءِ زندگیں درور اَنت، آئی پُچ ءُ پوشاک، سہت ءُ زیور، لوگ ءِ سینگار ءُ جندءِ پردہ داری ءُ میارجلی۔۔۔
واجہ اے آر داد پتن تاکیں انجیر ءِ تہا نبشتہ کنت کہ بلوچ زالبول وتی لوگ ءِ کار ءُ کمک ءَ گوں مردیناں ہم دست اَنت، پسانی چارینگ بہ بیت کہ کِشت ءُ کشاری، آپ ءِ کشّئگ بہ بیت کہ دار ءِ چنگ، بلوچ زالبول اے وڑیں کاراں مدام وت ءَ را پدّ نہ داریت۔“
اے گپ ءِ تہا ہچ شک نیست کہ بلوچ زالبولانی پوشاک دنیا ءِ ڈولدار تریں پوشاکاں چہ یکے زانگ بیت، پرچا کہ بلوچ زالبولانی تہا ھُدا ءَ یک گچین کتگیں ہُنرے بکشاتگ، وتی گُد ءُ پُچانی دوچگ ءَ بازیں اڑّ ءُ جنجال ءُ ہید ریچی کنگ بیت۔ بلوچ چہ وتی پوشاکاں مدام زانگ بیت کہ آ ”بلوچے“ ، چیا کہ بلوچ ءِ پُچ ءُ پوشاک بلوچ قوم ءُ ربیدگ ءِ چیدگ ہم زانگ بیت۔۔۔ مرچیگیں دؤر ءَ بلوچ زالبولانی پوشاک اَنچو نامدار اَنت کہ ہر قوم ءِ زالبولاں دوست بنت ءُ پہ وت زور اَنت۔ بلوچ زالبولانی پوشاک وت یک سِترے زانگ بیت۔
بلوچ زالبول ءِ ایوک ءَ پوشاک نہ بلکیں آئیانی ہستی وت یک مزنیں بستارے دار اِیت۔ انچوشکہ بُرز ءَ نبشتہ کتگ اَت کہ بلوچ قوم وتی زالبولاں سکّ باز عزت ءُ شرپ دئینت، اے درگت ءَ واجہ عزیز بگٹی وتی کتاب ”بلوچستان ادب ثقافت اور سماج“ ءِ تہا نبشتہ کنت کہ:
”زالبول ءِ قدر ءُ قیمت حقیقت ءَ بلوچ راج ءِ تہا ہما وہد ءَ گندگ ءَ کئیت وہدیکہ دو مزنیں قبیلہ یا دو خاندان کُشت ءُ کُشی کنگ ءَ بہ بنت ءُ اے ھُون ریچی ہچ وڑ ءَ ہلاس نہ بوہگ ءَ اَنت گڑا اے وڑیں وہد ءَ ایوک ءَ قرآن پاک یا کہ جنین آدم جنگ ءِ نیام ءَ اَتک آ جنگ ہما ساعت ءَ ہلاس کنگ بیت۔ (تاکدیم: 1995)
یعنی کہ بلوچ چاگرد ءَ زالبول ءِ عزت ءُ شرپ ہمینچو بُرز ءُ بالا اِنت کہ قرآن پاک ئیگ اِنت۔ بلوچ زالبول ایوک ءَ جنگ ءُ مڑانی ہلاسی ءَ نہ بلکیں آ وتی لوگی کسانیں اڑّ ءُ جنجالاں ہم وت گیشوار کت کنت۔
اثیر قادر شاہوانی وتی کتاب ”بلوچی دود ءُ ربیدگ“ ءِ تہا اے بابت ءَ چو اے وڑا نبشتہ کنت کہ:
”بلوچ زالبول نہ ایوک ءَ جنگ ءُ مڑائی ءَ ہلاس کت کنت بلکیں لوگی گْونڈ گْونڈیں جیڑاں ہم زالبول ہلاس کنت۔۔۔
آ دیمتر ءَ نبشتہ کنت کہ بلوچ چاگرد ءَ اگاں یک راہے ءَ زالبول آہگ ءَ بیت گڑا مردیں آ راہ ءَ یلہ دئینت ءُ دومی کش ءَ رؤاَنت۔ اے زالبول ءِ عزت ءُ شرپ انت۔“
بلوچ چاگرد ءَ زالبول ءِ یک انچیں بستار ءُ ارزشتے است کہ مردین آدم بید ءِ زالبول ءَ سرجم نہ اَنت، آ دوئیں مُدامی ہوار ءَ سفر کنت، اگاں یکے گوں مہ کپیت گڑا دومی ایوک ءَ دیم ءَ شُت نہ کنت، زند ءِ سفر بندات نہ بیت ءُ زندمان ءِ درائیں رنگ ءُ بوہ بے تام ءُ بے لذّت بنت۔۔۔
وہدیکہ ما راجدپتر ءَ چمشانک بہ دئیاں گڑا جنین آدم ءِ بستار ءُ ارزشت ہما رنگ ءَ پدّر کنگ بوتگ کہ مردین آدم ءِ منّیتگ۔۔۔
ایندگہ راج ءُ قومانی وڑا بلوچ قوم ہم ہمے منّیت ءُ ھیال داریت کہ وتی لوگ واجہ ءِ کُمک کنگ الّمی اِنت، آ تُری کجام رنگ ءُ دْروشم ءَ بہ بیت۔ بلوچ زالبول وتی مردین آدماں گوں مدام ہمگام گندگ ءَ کائینت۔۔۔ بلوچ چہ قدیم ءَ وتی دود ءُ ربیدگانی سوب ءَ سکّ نامدار اَنت، اے دود ءُ ربیدگانی ساٹوک ءُ برہدار کنوک ءِ زمہ وار ہمینچو مردین اَنت، ہمے وڑا زالبول اَنت۔۔۔ زالبول یکیں وہد ءَ وتی لوگ ءَ ہم ساٹ اِیت ءُ سمبال اِیت ءُ ڈنّ ءِ کاراں ہم پہ ذمہ واری ءَ کنت، دار ءِ چنگ ءُ آپ ءِ آرگ ءَ بگر داں ورگ گرادگ ءُ لوگ ءِ ساپ کنگ ءُ پلگارگ ہم زالبول ءِ ذمہ واری انت۔۔۔ اگاں زالبولے وانندہ ءُ کار ءُ روزگار (نوکری) کنگ ءَ اِنت گڑا آئی ءِ کوپگاں گیشتر زور پِر اِنت یکیں وہد ءَ آ وتی لوگ ءُ جاگہاں ساٹیت ءُ پلگاریت ءُ وتی چُک ءُ چلانگ آں داریت دومی نیمگا وتی کار ءُ نوکری ءَ ہم ذمہ وار اِنت۔۔۔ اے وڑیں وہد ءَ آئی ءِ بود ءُ نا بودی ہم زانگ بیت۔
بلوچستان ءِ گیشتریں ہند ءُ جاہاں زالبول ءِ ڈنّ ءِ دراہگ پہ وانگ ءِ ہاتر ءَ بے عزتی ءُ عیب یے لیکگ بوتگ ءُ بازیں جاہاں تنی وہدی انگت ءَ بے عزتی لیکگ بیت، بلئے مستریں بے عزتی ہما انت کہ جنین آدم وتی نندگ ءُ پادآہگ، گپ ءُ تْران ءَ مہ زانت۔ آئی ءَ وتی جند ءِ سرا بھیسہ مہ بیت۔ بلوچ قوم ءِ مستریں پدمنتگی ہمیش اِنت کہ زالبول ءِ سرا بھیسہ نہ کنگ اِنت، وانگ ءَُ زانگ بنی آدم ءِ واستہ یک بلاہیں میراثےِ۔ دنیا ءِ تہا ہر ہما قوم دیمروہی کت کنان کہ وتی زالبولاں زانت ءُ سرپدی ءِ ھزانگ ءَ دئینت۔ مرچی ءَ چہ چیزے وہد پُشت ءَ کہ ما چاراں گڑا مئے زالبول کم وانندہ بوتگ اَنت، مئے چاگرد ءِ یک بد بہتی ایش ہم بوتگ کہ آئی ءَ وانندہانی سرا بہتام جتگ، ہر زالبول ءِ کہ نہ وانندہ ئِے بوتگ آئی ءَ وتی زند پہ دوچگری، آپ ءِ آرگ ءُ دار ءِ چنگ رُپت ءُ روپا گوازینتگ۔ بلئے مرچی ہمے وانندہیں زالبول دْرستیں ذمہ واریاں وتی نازّرکیں کوپگاں زور اِیت ءُ جوانیں وڑے ءَ دیمروہی کنگ ءَ اَنت۔۔۔ ہر کس اے گپ ءَ زانت ءُ سرپد اِنت کہ زالبول ربیدگ ءُ چاگرد ءِ الّمیں بہرے انت۔۔۔
اے درگت ءَ، اے آر داد وتی کتاب پتن تاکیں انجیر ءِ تہا نبشتہ کنت کہ:
”ہر جاگہ کہ چاگرد بیت اُود ءَ جنین آدم ءِ بوہگ الّمی اِنت پرچا کہ ہچ چاگرد اَبید جنین آدم ءَ سرجم بوت نہ کنت۔ زالبول تُری مات بہ بیت، گْہار بہ بیت، یا کہ لوگ بانک، اے کلانی چاگرد ءَ وتی وتی کرد ءُ بستارے است انت۔“
چاگرد جنین آدم ءُ مردین آدم ءِ ہواری ءَ دیم ءَ شُت کنت، چاگردے ءِ دیمروی ءَ دوئینانی وتی کسبے ءُ دودمانی ذمہ واری بنت۔
پرچا کہ بلوچ قوم ءِ دیمروی گوں ہر دکانی تپاکی ءُ برداشت ءِ تہا اِنت، جنین آدمانی ہواری ہمک راہ ءِ سفر ءِ ساپ ءُ پلگار کنگ بہ بیت، زالبول ءَ ہمینچو زانت ءُ زانگ بدئے کہ آ پدّ منتگی ءِ درائیں مُجّاں چہ دربئیت، وہدیکہ بلوچ قوم ءِ تہا اے جُنز ءَ دیمروی کت گڑا سرجمیں دیمروی ءِ راہ ءُ در وت پچ بنت۔ ایوک ءَ بلوچ زالبول نا بلکیں سرجمیں بلوچستان دیمروی کت کنت۔۔۔
بلوچ زالبولانی تہا ہر وڑیں ہُنر ءُ کسب است، شاعری، نبشتکاری، ازمکاری، وش گُٹی ءُ دومی مستریں ءُ جوانتریں ہُنر ”دوچگری“۔۔۔ وانندہ بہ بنت یا بے وانندہ، اے ہُنر کُلانی تہا است اَنت، بلوچ چاگرد ءِ تہا چُشیں ہند ءُ جاہ نیست کہ اُود ءِ جنین آدم دوچگری مہ زان اَنت ءُ مہ کنت۔۔۔ اے ہُنر ءِ مستریں شری ایش انت کہ ہر زالبول وتی بے روزگاریں مردین آدمانی کوپگ ءُ کُمک جوڑ بنت، وتی دستکاری ءِ سوب ءَ آ وتی چکاں وانین اِیت، وتی لوگ ءِ لاپ ءَ ہم شوہازیت، وتی جند ءَ شررنگ ءُ ڈولدار کنت ءُ سینگار اِیت۔۔۔
بلوچ زالبول بلوچ قوم ءِ پجّار ءُ چیدگ اَنت۔
